Cumhuriyet Çınarları (S. Derya BOSUT & Melek BALSEVEN)

Cumhuriyetimizin kuruluşu ile yaşıt, kararlı duruşu ile tam bir Cumhuriyet Çınarı diyebileceğimiz Rüveyde Doğer(95)´in, mübadele öyküsünden filmlere konu olabilecek aile yaşamına kadar uzanan dopdolu bir yaşam öyküsünü sizlerle buluşturuyoruz.

S.D.B: Öncelikle Rüveyde Teyze kısaca seni tanıyabilir miyiz?

Rüveyde Doğer: 1923´de Yunanistan-Manastır´a bağlı Florna´da doğdum. 3 kardeştik, Reşat, Refik ve ben. Ben altı aylıkken mübadele(zorunlu göç) ile Menemen´e ailecek gelmişiz. Babama Flornalı Kazım derlerdi.

S.D.B: Mübadele yıllarına dair hatırladıklarınız veya büyüklerinizden dinledikleriniz neler?

Rüveyde Doğer: Vapurla Urla Karantina´ya inmişler. Devlet bizi Menemen´e, Rum Mahallesi denilen Mermerli Mahallesine yolladı. Rumların ayrıldığı mahalleye bizler geldik. Şimdi Menemen´de Merdivenli Pazar yeri olarak bilinen yerde o zaman kilise vardı. Olduğu gibi muhacirleri o büyük kiliseye topladılar ilk olarak. Hatta içeri saman dolu imiş öyle anlatırlardı. Sonra bizlere ev ve arazi verdiler. Babam Florna´da rençberdi(çiftçi). Yalnız babam Kanada´ya kaçmış genç yaşında. Yaşı 15 Daha evli filan değil. Buraya gelmeden17 sene önce. Çok güzel adamdı. Temiz pak giyinirdi, annem de çok güzel bir insandı, çok marifetliydi. Hiç unutmam dikiş dikiyordu, ben de bari bir kuşak çevireyim dedim, bir tokat attı bana, neden vurdun elime dedim. Senin bir daha makineye oturduğunu görmeyeyim diye kızdı bana. O günden sonra bir kere bile makineye elimi sürmedim. Her şeyi elimde yaptım. Yapmadığım el işi kalmadı. Çocuklarıma ne oyuncaklar, ne bebekler yaptım.

Kızı Müjde Yıldırım: Anneannem dikiş bildiği için çevredeki herkese parasız dikiş dikermiş. Ben yoruldum sen yorulma bari diye düşünmüş olmalı. Annesinin o sözü kulağında kaldı sanırım, annem her şeyi yaptı bir tek dikişe girmedi. Çok yaratıcıydı. Bana bir bez bebek yapmıştı, önceden kesip sakladığı kendi saçlarını bile kullanmıştı.

Oğlu Ersin Doğer söz alarak, film senaryosu olabilecek dedesi ve kardeşlerine ait gerçek bir yaşam öyküsünü şöyle özetledi:

Ersin Doğer: Osmanlı İmparatorluğu´nun son yılları. 1900´ler. Bunlar 16´lı yaşlarda. Çok da moda o yıllarda Amerika´ya ve Kanada´ya gitmek. Dedem(anne babası) kardeşleri ile birlikte Florna´dan gemiye biniyorlar. Doğru Kanada´ya gidiyorlar. Kanada-Toronta´da Good Year lastik fabrikaları yeni kuruluyor. Bir tek en büyük abileri Haşim Aga kalıyor Florna´da. Florna´nın en önemli adamlarından ve evlendiği kadın da Florna´nın en iyi ailelerinden. Melih(Damar)´in de dedesi, benim dedemin de büyük abisi Haşim Aga çalışmayı sevmezdi ama dünyanın en tatlı adamıydı çocukluğumda hatırlarım. Sonra en küçük kardeş Murat´ı da alıyorlar yanlarına. Bunlar 1915´e kadar burada çalışıyorlar. Murat´ın da bir sevgilisi var Fransız. Fakat 15 Mart 1915´de Çanakkale Savaşında Çanakkale´yi geçemeyince gemiler batınca bunları Türk oldukları için bir güzel dövüyor Kanadalılar. Sonra ben araştırdım aslında oradaki Osmanlı vatandaşlarının Müslüman olanlarını kampa kaldırıyorlar. Kanada tarihi içinde böyle bir hikaye var. Fakat bunlar uyanık baktılar ki durum sakat,  Kanada ile ABD arasında yer alan Superior Gölü var ya, altın veriyorlar kayıkla Amerika´ya geçiyorlar. Bir müddet Amerika´da kalıyorlar. Dedem ve kardeşleri New York´tan biniyorlar gemiye Türkiye´ye gelecekler. Ama Fransız sevgili bunları ihbar ediyor. Polis indiriyor Murat Amca´yı. O orada kalıyor. Sonra yine Toronta´ya dönüyor, evleniyorlar. Çocukları olmuyor. 60´larda öldü. Türkiye´ye hiç dönmedi. Hatta 1930´larda bir ara dönmek istiyor, dedem burada ekonomik bunalım var perişan burası da, hiç gelme diyor. O da gelemiyor. Kazım dedem ve kardeşlerinin öyküsü bu şekilde?

M.B: İlkokulu nerede okudunuz?

Rüveyde Doğer: Şimdiki Kubilay Okulunda okudum. O zaman ismi Zafer´di.

Ersin Doğer: Aslında ondan evvel Rum Okuluydu.

Rüveyde Doğer: Dördüncü sınıfa geçtiğim zaman 1937´de annem hastalandı ve öldü. Refik 5 yaşında, Reşat 7 ben de 13-14 yaşındaydım. Babam evlendi ama dünyanın en güzel üvey anası idi. Bir de 5 yaşında sofra kardeşim vardı. (üvey kardeş dememesine dikkatinizi çekerim) 15 yaşında veremden kucağımda öldü. O zaman dünyam karardı benim işte. Ondan sonra Sabriye annem öldüğünde ben evli idim. Bu arada annem ölünce bize annelik yapan amcamın karısı yengemi (Melih´in de babaannesi) de, anmadan geçmeyelim, çok sert, titiz bir kadındı. Aynı avluda otururduk. Biz öksüz kaldık ya, bir gün sabah baktım yengemin elinde bir sopa dövecek sandım dedi ki; Mori buraya bak, şimdi buraları süpürsen ama nasıl fart fart değil, yatak altı, kilim altı her tarafı kaldırsan. Sonra dışarıda arnavut kaldırımı arasına dökülen yaprakları süpürsen. Çok aksi idi. Amcam onu uyarsa da, öksüz olduğumuzu hatırlatsa da sert duruşlu bir kadındı.  Buraya bak o çamaşırlar böyle asılmaz der, her şeyi muntazam isterdi. Her çamaşır sonrası kazanları ovardı.  

Ersin Doğer: Şevket Nene için otoriter kelimesi az kalır, et tutmamış tamamen kemikten oluşmuş, sapsarı, Norveçliler bile o kadar sarı değil. O da Flornalı. Nene 105 yaşında öldü. O disiplin hepimizi etkiledi. Herkesin ölümünü kabul ettim yengemin ölümünü kabul edemedim mesela. Bir önemli nokta da, aslında annemin amcası Haşim dedenin kızı adı Kaniye, o mübadele ile geldiklerinde 8-9 yaşında. Annem ona abla derdi. Çocuklar arasında en büyük gelen o. Çok uzun süre Menemen´de yerli muhacir kavgası yaşandı. Bu kavgayı sonlandıran olay da, Menemen´in en ünlü zenginlerinden yerlilerden Karadayılar, fabrikaları vardı ya, Mustafa Karadayı´ya onu veriyorlar. Bu bir dönüm noktası oluyor Menemen´de. Acıklı bir hikaye sonu, bir sene sonra hamile iken ölüyor, bebekte karnında ölüyor.

Bu arada dedesi ile ilgili ilginç bir hikayeyi de bizle paylaşan Ersin Doğer: 1930-35 civarında Menemen´deki kanallar yapılıyor. Amerikalılar yapıyor. Yaslanlar bir türlü bu Amerikalılarla anlaşamıyor. Dedem de bağa giderken eşekle geçiyormuş oradan. Başlamış İngilizce konuşmaya. Bunlar şok geçirmişler. Dedem medeni adamdı. Balkanlardan gelenler öyleydi ama. 45´lere kadar yerli muhacir kavgası sürdü.

M.B: Menemen´de genç kızken o yıllarda günlerinizi nasıl geçiriyordunuz?

Rüveyde Doğer: Gençliğimiz çok güzel geçti. Şahane günlerdi. Nakış işlerdik, babam para verirdi Karşıyaka´ya sinemaya giderdik. Çok şık giyiniyordum. İkinci Cihan  Harbi fakirlik yılları ama babam bize fakirlik yüzü göstermedi. Babam sakin adamdı. Efendiydi. Kilise önünde top oynardık. Babam bana lastik pabuç alırdı. Kaniye ablamdan el işi yapmayı öğrendim. Yapamadığım iş yok. Hep hayal gücü ile uydurdum. Her tür el işini yaparım makine dikişi dışında. Çiçekleri de çok severim. Çok çiçek yetiştirdim.

M.B: Peki kaç yaşında evlendiniz? Evlenme hikayenizi de dinlesek?

Rüveyde Doğer: 26 yaşındaydım. Yıl 1949. Evlenmeye hiç niyetim yoktu. Kendimi öksüz çocuklara adamıştım, onlara bakacaktım.

Ersin Doğer: Kendisi öksüz kaldı ya o nedenle belki de?

Rüveyde Doğer: Sabriye anne bana evleneceksin diyor. Evlenmeyi istemiyordum.

Ersin Doğer bir kez daha söze girerek: İşin aslı şöyle, annemin evlenmeye filan niyeti yok ama Menemen´den de kaçmak istiyor. Babam da Karşıyaka´da oturuyor ve İzmir´de çalışıyor. Eskiden meşhur Foto Can vardı İzmir´de, orada kalfalık yapıyordu. 1930´da Menemen´den kaçmışlar Karşıyaka´ya. Bunlar Arnavut. Akrabaları var Menemen´de. Zabit Katibi Cafer akrabaları Menemen´de, gidip geliyorlar. Annem de Karşıyaka´ya gelin gitmek için babamla evleniyor. Fakat 2 sene sonra Cafer Amca babamı kandırıyor, Menemen´e geri dönüyor ve fotoğrafçı dükkanı açıyor. Babam Menemen´de Foto İzzet diye bilinir. Menemen´in Halil Akgün´den sonra ikinci fotoğrafçısı babamdı.

Rüveyde Doğer: Eşim çok kibar, asil, sakin, kavgası olmayan çok iyi bir insandı.  Çok para da kazandı. Eğlenceyi severdi. Eğer içkisi olmasaydı fevkalade bir insandı. Görümceler, enişteler ve kayınvalidem de dünyanın en iyi insanları idi. Ben hala onlarla yaşıyorum.

Müjde Yıldırım da annesinin evliliği ile ilgili şu cümleyi paylaştı: Dedem de çok gırgır bir adamdı. Mesela annem evliliğin ilk günlerinde baba ben bu adama ısınamadım demiş. Dedem de soba yakarız ısınırsınız demiş.

M.B: Anneliğinizi de merak ediyoruz? Nasıl bir anne oldunuz?

Rüveyde Doğer: 2 oğlum 1 kızım oldu. Çok iyi bir anne oldum. Hiç onları ihmal etmedim. Her şeyden önce cesur bir anaydım. Pısırık bir ana olmadım. Hala da pısırık değilim hiçbir konuda.

Müjde Yıldırım: Şevket Nene yetiştirmiş onu tabii.

S.D.B: Bu arada duvarda asılı el emeği Atatürk resminin hikayesini sorsak?

Rüveyde Doğer: 2017 8 Ekim- 24 Kasım arası, 48 günde yaptım. Bunu yapma amacım bizi Yunanlılardan kurtardığı için Atatürk´e şükran sunmak istedim. Atatürk bizim kurtarıcımız. Atatürk güzelim vatanı kurtardı ve bize teslim etti. Ona bu nedenle borcumuz çok. Ona ne yapsak az. Bu yaşta elimden bu geldi. Uzun zamandır Atatürk´ün resmini yapmak istiyordum. Ama bir özelliği, manası olsun diye düşünüyordum. Gazeteleri karıştırıyorum. Ben gazete okumadan yapamam hala daha. Müjde (kızı) bir gün bir gazete getirdi içinden poster çıktı. Tamam buldum, çabuk dedim. Buldum ama karelere bölmek lazım. Neyse onu da bir yakınımız halletti. Çabuk yumakları al bana Müjde dedim. Hemen başladım. Gözler bulanık. Masa örtüleri, danteller, perdeler çok şey yaptım, ama o zaman gençtim. Eskiden olsa 1 haftalık işti bu. O temeli nasıl atacağım? Ama yapacağım dedim. Tezgahı kurdum, sabah 9 dedi mi bir sıra yapıncaya kadar akla karayı seçiyordum. Ertesi gün iki sıra, üç sıra derken yaptım. Çerçeve yaptırdık. Karşıma astım. Şimdi İzmir´i bana verseler buradan onu kıpırdatmam. 

Müjde Yıldırım: Çünkü o bunu 20 sene hayal etti.

Rüveyde Doğer: Atatürk´ü gördüm. Çocuktum. Gözümün önünde kalpağı ile beraber, araba ile geçti. Hepimiz el salladık. Atatürk´e kimsenin bir laf  söylemeye hakkı yok. Kubilay´ı da gördüm Kubilay Okulunda. 7 yaşımda idim. O okulu yıktılar Allah da onları yıksın. Çok güzeldi okulumuz. Antika için dursaydı. Neyse 1. sınıfta hiç unutmam Kemal öğretmenim sınıfın kapısını açtı bu gün gibi aklımda: Çocuklar bakın öğretmen, asker alayda. Kubilay sınıfa girdi. Yanımıza oturdu. Çok güzeldi. Sonra 17 gün sonra duyduk ki?O gün babamı da gözaltına aldılar ama sonra serbest bıraktılar.

S.D.B: Emek(Ersin Doğer´in oğlu)´in sizin için anlamı çok büyükmüş öyle duydum ne dersiniz?

Rüveyde Doğer: Emek beni hastalıktan kurtardı.  

Ersin Doğer: 3 sene önce annem zatürre oldu. Ege Üniversitesine yatırdık. Yoğun bakımda. Ben de orada dekanım ya rektör yardımcısı nezaket ziyaretinde bulunuyor. Bana el işareti ile ne kadar burada kalacağım dedi. Ben de dalga geçtim. Bir ay dedim. S.´tir demez mi? Rektör yardımcısı ne bu ya dedi. İşte ben bu canavarla uğraşıyorum 65 senedir, sen ne zannediyorsun dedim. İyileşti ve hastaneden çıktı. Dekan bana dedi ki, biliyor musun ilk kez bu yaşta birisi ölmeden çıkıyor. Bugün hayatımın en güzel günü. Fakat ondan sonra evde halüsinasyonlar görüyor, 10 saniye filan sürüyor kıyamet kopuyor. Başka doktorlara götürüyoruz ama geçmiyor. Bu tutturdu Emek gelsin diye.  Emek de Kocaeli Tıp Fakültesinde kadın doğumcu, doçent hiç alakası yok. Gerçekten Emek gelmiş kapıyı açmış, ilaçlara bakmış, tansiyon, kalp ilacının dozunu düşürmek lazım, halüsinasyon yapar demiş. Üç gün için de düzeldi. Ayrıca Emek´i de büyüten annem. O konuyu da şöyle özetleyeyim: 74´de Ankara´da Sümerbank´ta bankacı olarak işe başladım, evlendim, 1 sene sonra Emek doğdu ama Emek 1.5 yaşında iken eşim kanserden öldü. Ben de aldım oğlumu 77 yılında Karşıyaka Sümerbank´a geldim. Annemle-babam da bize geldi. Babam da dükkanı daha kapatmadı. Menemen´den Karşıyaka´ya gidip geldi. Onun için Emek´i büyüten annem.

Rüveyde Doğer: Emek´i 1.5 yaşında bir koydum koynuma bir daha da bırakmadım. Taaa doktor oluncaya kadar. Emek hepimizin gözü.

S.D.B: Peki İzzet Amca ne zaman hayatını kaybetti?

Müjde Yıldırım: 27 Kasım 1987´de. Kronik lösemiydi zaten. Bağışıklık zayıfladı, pazartesi hastaneye yattı, cuma vefat etti.

S.D.B: Bize Foto İzzet´i anlatın dersek neler söyleyebilirsiniz?

Ersin Doğer: Babam Yunan işgalinde doğmuş, 1930 ekonomik bunalımında fukaralığı diz boyu yaşamış bir nesilden. Ve 2. Dünya Savaşında 4 sene askerlik yapmış. Kötü insan değil, entelektüel, dünyayı bilirdi. Çok okurdu. Hiç unutmam her gün kahvede okuma-yazma bilmeyen yaşlılara gazete okurdu ve diksiyonu çok düzgündü. Aynı zamanda çok komik bir adamdı. Bir de var ki dünya yansa bir karış hasırı yanmazdı. 87´ye kadar fotoğrafçılık yaptı. O daha fazla kapıda çekilen dakikalık dediğimiz alimunitten kazanıyordu. Vesikalık çıkarırdı. Özellikle Perşembe günleri köyden gelen çok müşterisi vardı. Camekan önüne siyah perde gerer, üç ayaklı makine ile çekerdi. Arap denilirdi o fotoğraflara o dönem.

Melih Damar: Enişte herkesle barışıktı. Çok güzel hikayeler anlatırdı bize. Çocukken oturur dinlerdik onu. Küçükle küçük, büyükle büyük olurdu.

Ersin Doğer: Menemen´de 1950 ile 80 arasını anlatan ?Kendi Çevremden Menemen´ isimli bir kitap yazıyorum şu sıra. Ekim ayı gibi çıkarmayı planlıyorum. Gerçekçi, kimseyi üzmeden o yılların Menemen´ini, o dönemde yaşamış simge isimleri de anlatacağım. O yıllar çok güzeldi.

BİZDE KALANLAR

Yaşı Cumhuriyete denk, fikri hür, vicdanı hür, başı dik ve hala üreten düşünen bir Cumhuriyet Çınarı Rüveyde Hanımın konuğu olduk bu hafta. Aynen hayatı dokuduğu gibi ilmek ilmek emek emek var ettiği perdeler, örtüler. Doksan yaşından sonra ördüğü devasa ?Atatürk Kocatepe´de Tablosu.1945´te işlediği nakışlar tıpkı onun hayatına eşlik ettikleri gibi bu gün de aynı canlılıkta bizim de gönlümüze, gözümüze şenlik güzellik kattılar. Suyun öte yanından gelmiş bir mübadele bebeği, babasının güzel ve akıllı kızı, eşinin yol arkadaşı, çocuklarının cesur annesi, cumhuriyetin güçlü kadını olarak yaşadığı hayatı büyük bir keyif, gıpta ve takdirle dinledik. Kendisine ve ailesine sağlık ve sevgiyle daha nice beraber yıllar dilerken darısı cümlemizin başına diye düşünmeden de edemiyoruz. Teşekkürler Rüveyde Hanım bizlere verdiğiniz umut için?

Eski Foto1: Mermerli Mah. 1927 yılı sağ baştaki çocuk Rüveyde Doğer diğer çocuk da amcaoğlu Salim Damar (muhakkak) ?Salim´le aramız bir yaştı, kardeş gibi büyüdük?

Eski Foto2: 52 yılı Rüveyde Doğer (muhakkak)

Eski Foto3: Ayvalık´ta 59 yılı Rüveyde Doğer sol başta

Eski Foto4: Torun Emek ile 77 yılına ait bir foto (muhakkak)

Evin kilerini bile el emeği ile süslemiş?